Wbrew temu, co może się wydawać i co podpowiadają nam skojarzenia, usiłowanie dokonania przestępstwa, mimo że sam czyn ostatecznie nie zaistniał, również jest przestępstwem, choć inną jego formą. Usiłowanie tym różni się więc od „klasycznego” popełnienia przestępstwa, że nie następuje dokonanie czynu, choć sprawca chce go popełnić i do tego bezpośrednio zmierza. W zależności od tego, co stanęło sprawcy na przeszkodzie, inaczej kształtować się będzie jego odpowiedzialność, jednakże punktem wyjściowym dla sądu są przepisy kodeksu karnego, zgodnie z którymi karę za usiłowanie popełnienia danego przestępstwa wymierza się w takich samych granicach jaka przewidziana jest za dokonanie.
Nie będzie miała, wobec powyższego, korzystnego dla sprawcy wpływu na wymiar kary sytuacja, w której działającemu przeszkodziły okoliczności zewnętrzne, to znaczy ktoś go spłoszy, zostanie zatrzymany przez służby, czy rozpęta się burza.
Istnieją przy tym wyjątkowe okoliczności, które powodują, że sprawca usiłowania nie będzie podlegał karze lub też sąd będzie mógł zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
Jeżeli sprawca samodzielnie, dobrowolnie odstąpi od dokonania, czyli po prostu zrezygnuje pomimo braku przeszkód, lub też dobrowolnie zapobiegnie dokonaniu tego czynu, nie będzie podlegał karze w ogóle. Niepodleganie karze w tym przypadku nie zależy od uznania sądu, a wynika z samej treści przepisu prawnego. Niemniej, czy takie okoliczności istotnie zaszły, musi wynikać ze swobodnie ocenionego materiału dowodowego zebranego w sprawie.
W sytuacji natomiast, kiedy sprawca najpierw usiłował dokonać przestępstwa, a następnie starał się zapobiec skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego, choć ostatecznie mu się to nie udało, sąd będzie mieć możliwość zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary. Znamiona czynu zabronionego to wszystkie elementy, jakie zgodnie z opisem konkretnego przestępstwa w ustawie muszą wystąpić, aby można było stwierdzić dokonanie przestępstwa. W tym jednakże przypadku decyzja co do ewentualnego złagodzenia kary należy do sądu.
Nietypowym zagadnieniem związanym z usiłowaniem jest przewidziane przez polski kodeks karny usiłowanie nieudolne. Zachodzi ono wówczas, gdy sprawca owszem, zmierza bezpośrednio do dokonania przestępstwa, natomiast nie zdaje sobie sprawy, że jego dokonanie jest obiektywnie niemożliwe, ponieważ brak jest przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim czynu zabronionego lub użyto środka nie nadającego się do popełnienia czynu zabronionego. Co ciekawe, wskazana forma usiłowania stanowiła treść tegorocznego egzaminu adwokackiego z zakresu prawa karnego. W treści zadania sprawca usiłował dokonać płatności kartą, która nie była jego własnością, a płatności okazały się być odrzucane z powodu wcześniejszego zablokowania karty przez właściciela. Przy próbach płatności dochodziło również do przełamywania zabezpieczeń karty poprzez wpisywanie kodu PIN przez sprawcę na terminalu. W ocenie autorów zadania, występując w roli obrońcy, należało dążyć do zakwalifikowania takiego zachowanie właśnie jako usiłowanie nieudolne kradzieży z włamaniem. Sytuacja prawnokarna sprawcy jest wówczas o tyle korzystna, że przy stwierdzeniu wystąpienia usiłowania nieudolnego, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet od wymierzenia kary odstąpić. Podobnie jak w przypadku podjęcia starań o zapobieżenie skutkowi, decyzja zależy od uznania sądu.
Warto dodać, że ustalanie czy do przestępstwa doszło oraz jakie to jest przestępstwo, tj. znamiona którego czynu opisanego w przepisach karnych wystąpiły, jest procesem skomplikowanym na wielu płaszczyznach, zarówno na etapie postępowania przygotowawczego, jak i sądowego. Na przykładzie jednej tylko formy zjawiskowej przestępstwa, czyli usiłowania dostrzec możemy, jak wiele elementów prowadzący postępowanie i następnie sąd, jak również obrońca i pełnomocnik pokrzywdzonego muszą wziąć pod uwagę, aby doprowadzić do prawidłowego i sprawiedliwego rozstrzygnięcia sprawy. Niejednokrotnie nie istnieje jedno słuszne rozwiązanie.
Podobnie rzecz się ma z zadaniem do rozwiązania w toku egzaminu adwokackiego. Wcielając się np. w rolę obrońcy musimy działać na korzyść oskarżonego i zaproponować zgodne z prawem oraz procesowo skuteczne rozwiązanie. Niekoniecznie jednak będzie to rozwiązanie dokładnie takie, jakie przewidzieli autorzy zadania w swoich wytycznych dla egzaminatorów. W tym roku wystawiono najwięcej ocen niedostatecznych z egzaminu adwokackiego zdającym właśnie z zadania z zakresu prawa karnego. Osobiście uważam, że jeżeli ktoś zaproponował rozwiązanie alternatywne i równocześnie merytorycznie poprawne, jednakże nie uzyskał oceny pozytywnej, warto samodzielnie napisać odwołanie i bronić swojego stanowiska przed komisją egzaminacyjną II stopnia.
